Omega 3-vetzuren zijn een groep meervoudig onverzadigde vetzuren. Er is één vetzuur uit deze groep, alfalinoleenzuur (ALA), dat onder de categorie essentiële vetzuren valt. Andere vetzuren zoals DHA en EPA in deze groep kunnen door het lichaam worden gesynthetiseerd. De omzetting van ALA in EPA en DHA verloopt bij de meeste mensen echter moeilijk, schattingen over het percentage ALA dat in EPA en DHA kan worden omgezet lopen uiteen van 0,3% tot 10% voor EPA en de omzetting naar DHA is nog veel minder, waarschijnlijk circa 0,01% van de ingenomen ALA. Aan omega 3-vetzuren worden positieve eigenschappen toegeschreven in het voorkomen van hart- en vaatziekten, artritis en depressies. Omega 3-vetzuren verlagen het cholesterolgehalte in het bloed en zijn onder meer van belang voor de oogfunctie en de hersenstofwisseling. Een overzichtsartikel gepubliceerd in juli 2020 door het onafhankelijke tijdschrift Geneesmiddelenbulletin benadrukt dat voedingssupplementen met omega-3 vetzuren geen aantoonbaar voordeel opleveren ten opzichte van een placebo, wanneer het gaat om de preventie van vroeggeboorte, droge-ogenziekte en nierschade.
Naamgeving
De belangrijkste omega 3-vetzuren voor het (menselijke) lichaam zijn:
- alfalinoleenzuur (18:3,n-3, ook bekend onder de Engelse afkorting ALA van α-linolenic acid)
- eicosapentaeenzuur (20:5,n-3, beter bekend onder de Engelse afkorting EPA van eicosapentaenoic acid)
- docosahexaeenzuur (22:6,n-3, beter bekend onder de Engelse afkorting DHA van docosahexaenoic acid)
In het bovenstaande overzicht betekent n-3 dat het om een omega 3-vetzuur gaat. Het getal voor de dubbele punt geeft aan hoeveel koolstofatomen de vetzuurketen bevat. Het getal na de dubbele punt geeft het aantal dubbele bindingen aan. Ook staat tussen haakjes de gebruikelijkste Engelse afkorting vermeld. De naam "omega 3" (ook "n-3", "ω-3") komt van het feit dat de eerste dubbele binding in de (meervoudig) onverzadigde vetzuurketen bij de derde C-C-binding ligt (vanaf het omega-einde gezien). Omega (ω) is de laatste letter van het Griekse alfabet en geeft het einde van de vetzuurketen aan (vanuit de carboxygroep (–COOH) gezien). Het koolstofatoom van de –COOH groep aan het andere uiteinde wordt het delta (δ)-atoom genoemd.
Ruimtelijke configuratie
Alle dubbele bindingen zijn in de cis-configuratie, dat wil zeggen dat de twee waterstofatomen aan dezelfde kant van de dubbele binding staan. Dit is het geval in vrijwel alle natuurlijke oliën. Ruimtelijk gezien zijn omega 3-vetzuren gekromd, omdat iedere cis-dubbele binding een knik in de koolstofketen veroorzaakt. Deze configuratie verklaart een groot aantal biologische verschijnselen die in de dubbele lipidenlaag van het celmembraan en andere membranen worden gezien. De vloeibaarheid van het celmembraan wordt grotendeels bepaald door het gehalte aan meervoudig onverzadigde vetzuren in het membraan. Het functioneren van receptoren en andere membraanproteïnen wordt sterk bepaald door de vloeibaarheid van het celmembraan.
Essentieel voor de mens
Van de omega 3-vetzuren is alleen alfalinoleenzuur essentieel. Dat wil zeggen dat alfalinoleenzuur, net als sommige vitamines via de voeding binnengekregen moeten worden. De andere omega 3-vetzuren kunnen slechts in beperkte mate door het lichaam uit alfalinoleenzuur worden gemaakt.Schattingen van het percentage ALA dat in EPA kan worden omgezet lopen uiteen tussen 0,3% tot 10% voor EPA en de omzetting naar DHA is extreem laag (minder dan 0,1% of minder dan 0,01%). Bij vrouwen verloopt de omzetting (conversie) van ALA in EPA en DHA wat makkelijker dan bij mannen. Behalve voor het maken van EPA en DHA heeft ALA voor het lichaam geen functie.
Gezondheidseffecten
|
Er wordt getwijfeld aan de juistheid van een of meer onderdelen van dit artikel.
Raadpleeg de bijbehorende overlegpagina voor meer informatie en pas na controle desgewenst het artikel aan. Opgegeven reden: Het Engelstalige wikiartikel concludeert dat positieve gezondheidseffecten van omega 3-vetzuren ten aanzien van hart- en vaatziekten, hersenbloedingen en kanker niet zijn aangetoond. Dit wordt onderbouwd met recente surveyartikelen Dit sjabloon is geplaatst op 5 juli 2017. |
|
Kanker
Er wordt beweerd dat omega-3 het risico op kanker kan verlagen. Dit is echter beperkt aangetoond. Kankerpatienten kunnen wel profijt hebben van omega-3 supplementen. Aan de andere kant zijn er gezondheidsrisico's met verschillende omega-3 bronnen door de opstapeling van zware metalen en gifstoffen in de voedselketen.
Hart en vaatstelsel
De Inuit (ook bekend onder de naam Eskimo's) consumeren grote hoeveelheden omega 3-vetzuren uit vette vis. Zij blijken een verhoogd HDL-cholesterolgehalte te hebben en een verlaagd triglyceridengehalte. Er zijn onderzoeken die tot de conclusie komen dat visoliesupplementen (die EPA en DHA bevatten) het ongunstige LDL-cholesterol en de triglyceridengehaltes verlagen. Niettemin verscheen in maart 2006 in het gezaghebbende wetenschappelijke tijdschrift British Medical Journal een meta-analyse van studies in de periode tussen 2002 en 2006. Daarbij kwamen de onderzoekers tot de conclusie dat omega 3-vetzuren geen duidelijk effect hebben op totale sterfte, op cardiovasculaire aandoeningen en op kanker.
Deze studie was vollediger dan de andere, vergelijkbare studies. De bevindingen waren "op het randje" en kunnen een mogelijk belangrijk gezondheidseffect verbergen dat nog niet statistisch significant is. De levensverwachting van de Inuit is verder significant lager dan de rest van Canada, gemiddeld Inuit mannen worden gemiddeld 67 jaar, vrouwen 72, terwijl Canadezen respectievelijk 77 en 82 worden. Onder de Inuit komen hart en vaatziekten veel voor.
Deze conclusie staat in schril contrast met een ander reviewartikel uit 2006, waar Wang et al. 842 artikelen op het gebied van primaire en secundaire preventie heeft bekeken. De conclusie was dat een verhoogde consumptie van de omega 3-vetzuren EPA en DHA, via vis en/of via voedingssupplementen, zowel de algehele sterfte, het optreden van een hartinfarct en plotselinge hartdood verminderde. Van belang was verder dat geen of slechts zeer weinig complicaties optraden. Ook een onderzoek van de Mayo Clinic bevestigt de beschermende invloed van omega 3-vetzuur op het hart.
Er moet gewaarschuwd worden voor observationele studies in deze context. In observationele studies worden mensen gevolgd die een bepaald product wel of niet nemen. Dit is echter zeer gevoelig voor selectie van gezondheidsbewuste personen. Mensen die gewillig een placebo nemen in gerandomiseerde studies, hebben ook een veel lagere sterfte dan mensen die dat niet doen.
In diverse epidemiologische onderzoeken wordt een verband gelegd tussen de inname van omega 3-vetzuren en een gezondheidsbeschermend effect. Omega 3-vetzuren zouden antitrombotisch en het risico op hart- en vaatziekten verminderen. Andere gezondheidsclaims die gemaakt worden zijn verlaging van de fibrinogeenspiegels, verlaging van het gehalte aan bloedvetten (triglyceriden), vorming van vaatverwijdende weefselhormonen (eicosanoïden), vergroting van de vloeibaarheid van celmembranen, verlaging van de bloeddruk, vermindering van het risico op plotselinge hartdood (antiaritmische effecten) en de verbetering van de werking van witte bloedcellen (leukocyten) bij ontstekingsreacties.
Eicosanoïdenstofwisseling
Eicosanoïden zijn hormoonachtige stoffen die het lichaam gebruikt om allerlei lichaamsfuncties te reguleren. Er zijn drie vetzuren die het lichaam gebruikt om eicosanoïden te produceren: de omega 6-vetzuren dihomogammalinoleenzuur en arachidonzuur, en het omega 3-vetzuur EPA (eicosapentaeenzuur). EPA dient als grondstof voor de prostaglandinen, leukotriënen, tromboxanen en isoprostanen. Behalve isoprostanen worden al deze stoffen geproduceerd onder invloed van enzymen. Door consumptie van EPA wordt de productie van prostaglandinen beïnvloed. De productie van het ontstekingsbevorderende en celgroeistimulerende prostaglandine E2 (uit arachidonzuur) wordt geremd, terwijl de productie van prostaglandine E3 uit EPA toeneemt. Een toename van de productie van prostaglandine E3 met een factor 5 tot 10 is beschreven na gebruik van visolie. Deze veranderde verhouding tussen de geproduceerde prostaglandinen heeft gevolgen voor alle reacties waarbij prostaglandinen betrokken zijn. Men gaat er overigens van uit dat de werking van EPA zowel berust op effecten in de prostaglandinenhuishouding als op andere effecten, zoals veranderingen in de aanmaak van andere stoffen als interleukine 1 alfa, interleukine 6, TNF-alfa en het cyclo-oxygenase 2 (COX-2)-enzym. Eveneens kan de productie van prostacyclinen, met een stollingremmende en vaatvernauwende werking toenemen. Een zeer goed overzicht van biochemische effecten van omega 3-vetzuren is gepubliceerd door Suzanne Larsson en collega's.
Resolvines
Recent is een nieuwe klasse, door aspirine getriggerde, bioactieve lipiden ontdekt, die waarschijnlijk deels verantwoordelijk is voor de anti-inflammatoire werking van visolie. Resolvines worden door enzymen uit omega 3-vetzuren geproduceerd. Het belangrijkste resolvine is resolvine E1 gedoopt. Menselijk resolvine E1 remt de migratie van ontstekingscellen naar de plaats van ontsteking en voorkomt tevens dat andere ontstekingcellen worden geactiveerd. Resolvines kunnen mogelijk ook de recent gebleken negatieve bijwerkingen van COX-2-remmende medicijnen verklaren. Deze groep medicijnen is ontworpen om ontstekingen te remmen, maar blijkt negatieve bijwerkingen te hebben op het cardiovasculaire systeem. COX-2 is betrokken bij de aanmaak van resolvine E1 en remming van dit COX-2 enzym blokkeert mogelijk ook de aanmaak van resolvine E1, waardoor een belangrijke groep ontstekingsremmende stoffen wordt geremd.
Hersenfuncties
Het zenuwstelsel heeft van alle weefsels in het lichaam het hoogste vetpercentage. Volgens dr. David Horrobin, een pionier in het onderzoek naar essentiële vetzuren, bestaat ongeveer 8% van de hersenen uit omega 3-vetzuren. Met name DHA wordt aldaar ingebouwd in fosfolipidenmembranen en in de myelineschede rondom zenuwcellen. Om deze reden worden omega 3-vetzuren bij diverse psychische aandoeningen ingezet:
- Agressie
- Niet alleen muizen, maar ook mensen lijken gevoelig voor omega 3-vetzuurinname in verband met agressie. Het blijkt dat moord vaker voorkomt bij mensen die weinig omega 3-vetzuren eten. Lage bloedwaarden van deze vetzuren worden vaak gezien bij mensen die voor openbare geweldpleging op de bon zijn geslingerd. Door middel van jarenlange inname van omega 3-vetzuren neemt agressie echter af. Twee studies hebben een positief effect van omega 3-vetzuren op de impulsbeheersing/agressie aangetoond.
- Klinische depressie
- De omega 3-vetzuurcommissie van de American Psychiatric Association (APA) heeft de studies naar de potentiële gunstige effecten van omega 3-vetzuren geanalyseerd en komt tot de conclusie dat ze een gunstig effect op depressies hebben.
- Bipolaire stoornis
- Een onderzoek van Andrew L. Stoll en collega's van de Harvard-universiteit is een van de eerste systematische pogingen om het verband tussen omega 3-vetzuren en verbetering van de impulsoverdracht in de hersenen ook klinisch aan te tonen. Zij vonden dat patiënten met bipolaire stoornis (ook wel manisch-depressieve stoornis genoemd) na negen maanden visoliesuppletie aanmerkelijk opgeknapt waren in vergelijking met een placebogroep. Momenteel is er veel onderzoek gaande naar de invloed van omega 3-vetzuren op de impulsoverdracht in zenuwweefsel en de klinische uitwerking daarvan. Inmiddels is aangetoond dat omega 3-vetzuren een positieve bijdrage aan de behandeling van een bipolaire stoornis leveren.
- Schizofrenie
- In epidemiologisch onderzoek blijkt een verband tussen een lage inname van omega 3-vetzuren en het optreden van psychoses. In klinisch onderzoek blijken omega 3-vetzuren een positief effect te hebben op de behandeling van schizofrenie en het voorkomen hiervan. Het blijkt bij jongeren even goed te werken als de huidig beschikbare neuroleptica (atypische antipsychotica).
- ADHD
- Kinderen die in hun eerste levensjaren tekorten hebben aan omega 3-vetzuren krijgen later eerder ADHD of nemen eerder een agressieve houding aan, wordt door sommige wetenschappers betoogd. Studies naar het effect van omega 3-vetzuren op ADHD laten deels tegenstrijdige effecten zien. Soms met positieve effecten als uitkomst, terwijl in andere studies geen gunstige effecten worden gevonden. De kwaliteit van bepaalde studies is niet altijd even goed.
- Dementie en de ziekte van Alzheimer
- Dierproeven tonen aan dat hersenfuncties- en doorbloeding gunstig worden beïnvloed door toediening van omega 3-vetzuren. In theorie zouden omega 3-vetzuren het risico op het ontwikkelen van de ziekte van Alzheimer verlagen. Dit blijkt echter niet uit onderzoek: de uitkomsten van studies zijn soms tegenstrijdig, of de kwaliteit van de studies is onvoldoende.
Aanbevelingen van de omega 3-vetzuur-Commissie van de APA voor het gebruik van omega 3-vetzuren in de psychiatrie:
- Alle volwassenen zouden ten minste tweemaal per week vis moeten eten
- Patiënten met een stemmings-, impulsbeheersings-, of psychotische stoornis, zouden 1 g EPA + DHA per dag moeten consumeren
- Een supplement kan nuttig zijn bij patiënten met een stemmingsstoornis (1-9 g per dag). Gebruik van > 3 g per dag onder toezicht van een arts.
Oogfunctie
Omega 3-vetzuren kunnen een bijdrage leveren aan het voorkomen van maculadegeneratie (MD). Echter, de studies hiernaar spreken elkaar soms tegen, en zijn niet in alle gevallen van even goede kwaliteit. Een aanbeveling, over het gebruik van omega 3-vetzuren ter voorkoming van MD, kan men daarom vooralsnog niet doen.
Het gezichtsvermogen van baby's verbeterde door suppletie met omega 3-vetzuren. Uit veiligheidsoverwegingen kan geen gebruiksadvies worden gegeven vanwege de rol van omega 3-vetzuren bij de ontwikkeling van het immuun- en vasculaire systeem van de pasgeborenen. Grotere onderzoeken zijn nodig om de veiligheid en effectiviteit beter in kaart te brengen.
Auto-immuunziekten
Vanwege de anti-inflammatoire eigenschappen van omega 3-vetzuren zijn deze vetzuren ook onderzocht in de context van ontstekingsziekten en autoimmuunziekten (zoals de ziekte van Crohn en reumatoïde artritis). De gunstige effecten van omega 3-vetzuren op reumatoïde artritis zijn inmiddels aangetoond. Ontstekingsremmende effecten werden gezien bij visolie doseringen tussen de 2,6–7,1 gram omega 3-vetzuren (EPA + DHA) per dag. Een dosering van 1 gram omega 3 per dag is ineffectief.
Verhouding omega 6 / omega 3
De laatste tientallen jaren is het voedingspatroon in de geïndustrialiseerde wereld veranderd. Als gevolg hiervan krijgt men veel verzadigde vetten binnen, en relatief weinig van de gezondere meervoudig onverzadigde vetzuren.
Klinische studies wijzen erop dat een goede verhouding tussen omega 6- en omega 3-vetzuren in de voeding belangrijk is voor de gezondheid van hart- en bloedvaten.
Omega 3 en omega 6 worden via hetzelfde enzymsysteem omgezet, dus de omega 6:omega 3-verhouding heeft een belangrijke invloed op de uit deze vetzuren geproduceerde eicosanoïden (bijvoorbeeld prostaglandinen, leukotriënen, tromboxanen etc.) en op deze manier ook de metabolische functies van het lichaam. Metabolieten van omega 6-vetzuren zijn significant meer ontstekingsbevorderend dan die van omega 3-vetzuren. Dit houdt in dat omega 6- en omega 3-vetzuren in een evenwichtige verhouding moeten worden geconsumeerd. Onderzoekers gaan ervan uit dat de ideale verhouding tussen de 3:1 en 5:1 ligt. Onderzoek lijkt erop te wijzen dat de voeding van de oermens, rijk aan zeevoedsel, noten en andere omega 3-bronnen een dergelijke verhouding heeft verschaft. Een typisch westers voedingspatroon heeft een omega 6:omega 3-verhouding van tussen de 10:1 tot 30:1, dus dramatisch uit balans in de richting van omega 6-vetzuren. De meeste plantaardige oliën bevatten naar verhouding veel meer omega 6- dan omega 3-vetzuren. Voorbeelden zijn sojaolie, zonnebloemolie, saffloerolie, katoenzaadolie, arachideolie en maïsolie.
Bekende of vermoede risico's van omega 3-vetzuren
- Invloed op de bloedstolling
- Bij doseringen van meer dan 3 gram visolie per dag kan de bloedstolling geremd worden, waardoor er gemakkelijker bloedingen kunnen ontstaan.
- Verminderde glykemische controle bij diabetici
- Bij diabetici zouden hoge doseringen visolie tot een vermindering van de glykemische controle kunnen leiden, dit is echter controversieel.
- Een vermindering van immuun- en ontstekingsreacties
- Onderdrukking van immuun- en ontstekingsreacties, met als gevolg een verminderde afweer tegen infecties en verhoogde gevoeligheid voor opportunistische infecties.
- Waarschuwing voor mensen met hartfalen
- Bij hartfalen worden cellen die slechts ternauwernood genoeg bloed toegevoerd krijgen overgevoelig. Dat kan vervolgens leiden tot een verhoogd risico op hartritmestoornissen, wat weer kan leiden tot plotselinge hartdood. Omega 3-vetzuren stabiliseren het hartritme door deze overgevoelige cellen buiten werking te stellen, waardoor het risico op hartritmestoornissen en plotselinge hartdood vermindert. Echter bij mensen met hartfalen pompt het hart al ternauwernood genoeg bloed rond om hen in leven te houden, waardoor uitval van de overgevoelige cellen ertoe kan leiden dat het hart niet meer in staat is voldoende bloed rond te pompen, waardoor het risico op overlijden toeneemt.
- Een verhoging van de kans op prostaatkanker
- Wetenschappelijk onderzoek laat een verband zien tussen hoge concentraties van omega 3-vetzuren in het bloed en een verhoogd risico op het ontwikkelen van prostaatkanker.
Bronnen voor omega 3-vetzuren
Plantaardige oliën
Alfalinoleenzuur wordt aangetroffen in de meeste plantaardige oliën, in de meeste oliën is het gehalte aan alfalinoleen echter laag (< 10%). Hierna volgen een aantal plantaardige oliën waarin relatief veel alfalinoleenzuur voorkomt, tussen de haakjes staat steeds het percentage alfalinoleenzuur:
- lijnzaadolie (57%)
- chiazaadolie (Salvia hispanica) (55%)
- sacha-inchiolie (48%)
- hennepolie (20%)
- walnootolie (circa 10%)
In theorie kan het lichaam uit alfalinoleenzuur EPA en DHA synthetiseren. het delta-6-desaturase-enzym werkt bij de meeste mensen voldoende efficiënt indien voldoende alfalinoleenzuur wordt aangeboden in het dieet.
Vette vis
Vette vis als makreel, haring, Paling, zalm, ansjovis en sardinen bevatten omega 3-vetzuren. De olie van deze vis bevat ongeveer zeven maal meer omega 3- dan omega 6-vetzuren. Andere vette vis, zoals tonijn, zeewolf en Pangasius bevat minder omega 3, waar tong, wijting en koolvis weinig bevatten.
In veel Zuid-Europese landen maakt vis een belangrijk deel uit van het voedselpatroon, in Nederland en Vlaanderen is de groep mensen die regelmatig vette vis eet echter klein.
Hoewel vis als bron van omega 3-vetzuren wordt gezien, maken vissen deze vetzuren niet zelf aan. Ze verkrijgen ze via de algen die ze consumeren. Om deze reden is er vaak een belangrijk verschil in EPA en DHA concentraties tussen gekweekte versus gevangen vis.
Bij vis-olie supplementen en consumptie van vis moet men alert zijn op de mogelijke aanwezigheid van zware metalen en vetoplosbare gifstoffen. Bijvoorbeeld PFAS, Kwik, pcb's en dioxines, die zich in de voedselketen kunnen ophopen. Van diverse zoetwatervissen wordt geadviseerd deze niet te consumeren vanwege de opstapeling van PFAS
Voedingssupplementen
Omega 3-vetzuren worden ook verkocht als voedingssupplement, meestal als visolie.
- Visoliesupplementen
- De meeste fabrikanten van visoliesupplementen verwijderen zware metalen en andere contaminanten uit de olie, op verschillende manieren, waardoor de zuiverheid en veiligheidsrisico's worden verminderd. Hiervoor wordt bijvoorbeeld moleculaire distillatie gebruikt. De EFSA (European Food Safety Authority) heeft geen enkele gezondheidsclaim toegestaan over visolie. Er mogen geen beweringen gemaakt worden over gezondheidsvoordelen van visolie in de marketing, promotie, productbeschrijving en andere commerciele uitingen over visolie.
- Levertraan
- Levertraan bevat doorgaans voldoende omega-3 vetzuren. Voorheen was overdosering van de potentieel toxische vitamine A (waar levertraan rijk aan is) een probleem. Echter bevatten de meeste bestaande levertranen tegenwoordig een veilige dosis vitamine A. Aangeraden wordt om dit op het etiket na te kijken. Levertraan vormt een goede bron van omega-3 vetzuren, al zijn er nogal wat verschillen in content en kwaliteit van deze vetzuren in verschillende levertranen.
- Krillolie
- Krill, een klein, garnaalachtig planktondiertje, is een minder bekende bron van omega 3. De olie wordt geëxtraheerd volgens een gepatenteerd proces.
- EPA/DHA uit algen
- De microalgen Crypthecodinium cohnii and Schizochytrium zijn rijke bronnen van DHA, en worden commercieel geproduceerd in bioreactors. Olie van bruine algen (kelp) is een bron van EPA. Een nieuwe algensoort met zowel EPA als DHA is onlangs ontdekt en wordt commercieel gekweekt. Algen bevatten EPA en DHA in de vorm van fosfolipiden, in tegenstelling tot triglyceriden in visolie.
"Functional food"
- Vlees en melk van dieren die omega 3-vetzuren via de voeding krijgen
- Vlees en melk van koeien die vooral gras eten is rijker aan omega 3-vetzuren dan vlees en melk van dieren die vooral granen krijgen. De omega 6/omega 3-verhouding van grasgevoede runderen is ongeveer 2:1, wat het een betere omega 3-bron maakt dan graangevoede runderen (ca. 4:1).
- Omega 3-rijke eieren
- Simopoulos heeft ontdekt dat kippen die vrij in de natuur rondlopen en rijke omega 3-bronnen, zoals postelein, kunnen eten, eieren produceren die 20 keer meer omega 3 bevatten dan eieren van graangevoede kippen. In Nederland zijn eieren op de markt (Columbuseieren), waarbij door het ALA-gehalte in het voer te verhogen de hoeveelheid omega 3-vetzuren in de eieren verhoogd is. In tegenstelling tot traditionele eieren, die zeer rijk zijn aan pro-inflammatoire omega 6-vetzuren, hebben deze eieren een veel gunstiger omega 6/omega 3-verhouding.
- Andere "functional foods"
- Omega 3-vetzuren worden ook toegevoegd aan sommige voedingsmiddelen met als claim dat ze daarmee gezonder worden. Zo is er bijvoorbeeld brood met omega 3, er wordt vlees ontwikkeld dat meer omega 3 bevat, melk, andere zuivelproducten en margarine.
Bronnen
- Bjerregaard P, Young TK, Hegele RA. Low incidence of cardiovascular disease among the Inuit--what is the evidence?
- "Fishing" for the origins of the "Eskimos and heart disease" story: facts or wishful thinking?
| Bronnen, noten en/of referenties |