Geslachtsaanpassende operatie

Bij een geslachtsaanpassende of genderbevestigende operatie is een chirurgische behandeling of reeks van ingrepen waarbij iemands uiterlijk en geslachtskenmerken worden aangepast om in lijn te zijn met het gender waarmee men zich identificeert. Zo'n operatie wordt doorgaans toegepast bij trans mensen. Ook kunnen geslachtsaanpassende operaties worden toegepast op intersekse mensen.

De operatie kan ook beperkt worden tot bijvoorbeeld het bovenlichaam (top surgery): bij een transman de borsten verwijderen met behoud van de tepels of bij een transvrouw eventueel de door hormonen ontstane borsten vergroten. Sowieso hoeft men niet vóór die operatie te beslissen of men ook het onderlichaam wil laten opereren (bottom surgery).

Sinds 2013 verbiedt de Verenigde Naties soortgelijke ingrepen bij mensen die hier geen toestemming voor hebben verleend, zoals bij pasgeboren baby's.

De eerste geslachtsaanpassende operaties werden in 1912 in Berlijn uitgevoerd door de chirurg Richard Mühsam, maar bredere maatschappelijke bekendheid kreeg het fenomeen pas in 1952 door de media-aandacht voor de Amerikaanse transvrouw Christine Jorgensen. Het ook operatief van geslacht veranderen werd lange tijd aangeduid als transseksualiteit en een persoon die dat ondergaan had als een transseksueel. Sinds de jaren 1980 wordt steeds meer de term transgender gebruikt.

Procedure bij transmannen (VM, FTM)

Bij een transman (vrouw-naar-mantransgender) wordt vaak eerst top surgery uitgevoerd, en wel een subcutane mastectomie (verwijdering van de borsten met behoud van de tepels), in dit verband ook masculinizing chest reconstruction (vermannelijkende borstreconstructie) genoemd, of FTM chest reconstruction (VM borstreconstructie), of male chest reconstruction (mannelijke borstreconstructie). Dit geeft littekens, vaak onder de plaats waar de borsten waren. Als de borsten klein zijn en de huid strak/elastisch genoeg is wordt ook wel een kijkoperatie uitgevoerd, waarbij borstweefsel wordt verwijderd via kleine sneetjes onder de tepels, en geen huid wordt verwijderd. Er zijn dan nauwelijks littekens zichtbaar.

Vervolgens kan worden gekozen voor een constructie van een kleine penis, de metaidoioplastiek, of een grotere penis, de falloplastiek. Vaak is er door de hormoonbehandeling de clitoris al gaan groeien waardoor een micropenis is ontstaan. Bij zowel een metaidoioplastiek als falloplastiek moet ook de gehele vagina verwijderd worden als een verlenging van de plasbuis gewenst is. Van de buitenste schaamlippen wordt vervolgens een balzak geconstrueerd en van de binnenste schaamlippen wordt een plasbuis gevormd. Een falloplastiek wordt doorgaans gemaakt van de huid van de onderarm maar dit kan ook het bovenbeen zijn of een combinatie hiervan. Dit stuk huid van 17 bij 17 cm moet gedeeltelijk haarvrij zijn. Bij een falloplastiek met plasbuisverlenging is de kans op complicaties meer dan 50%. Bij een falloplastiek zonder plasbuisverlenging is dit 5%.

Soms worden ook de eierstokken verwijderd. In sommige jurisdicties was dit in het verleden nodig om het geslacht te kunnen aanpassen bij de overheid, omdat een transman daar onvruchtbaar voor moest zijn, maar is dat tegenwoordig niet langer verplicht.

Procedure bij transvrouwen (MV, MTF)

Bij een transvrouw (man-naar-vrouwtransgender) wordt vaak gekozen voor een borstvergrotende operatie. Ook laten veel transvrouwen zich laseren om ongewenste baardgroei en andere haargroei te voorkomen. Ten slotte kan er worden gekozen om van de penis een vagina te maken; de vaginaplastiek.

Negen maanden voor de operatie moet worden begonnen met het definitief ontharen van de huid die voor de vaginoplastiek wordt gebruikt. Dit is om te voorkomen dat er haren in of uit de vagina gaan groeien. De vaginoplastiek bestaat uit drie delen. Allereerst worden de testes en zwellichamen verwijderd. De eikel en zenuwen worden voor een groot deel gespaard en omgevormd tot een clitoris. Tussen de anus en urineblaas wordt een holte gemaakt, waarin de huid van de penis en een deel van de balzak naar binnen gevouwen wordt. Van de overgebleven huid van de balzak worden schaamlippen gemaakt. Vaak is later een operatie nodig om de binnenste en buitenste schaamlippen bij te werken. Het andere deel van de operatie is het verleggen en innaaien van de urinebuis. Na genezing van de wonden moet de holte geregeld opengehouden worden en opgerekt worden, dit noemt men dilateren. In principe is geslachtsverkeer na herstel mogelijk. Doordat de zenuwen zo goed mogelijk gespaard worden is ook een orgasme mogelijk.

Bij sommige personen is de lengte van de penishuid niet toereikend – minder dan 6 centimeter in uitgerekte toestand – om bovenstaande techniek toe te passen. Een mogelijkheid is dan om een gedeelte van het colon te gebruiken als vagina. Deze techniek heet de colovaginoplastiek. De ingang van de vagina wordt bij deze techniek gemaakt van penishuid en wordt vervolgens aangesloten op het gedeelte van het colon dat dient als vagina. Het grootste risico van deze operatie is dat bij de uiteinden van het colon die weer op elkaar zijn aangesloten, de verbinding gaat lekken. Men dient dan opnieuw geopereerd te worden om de verbinding te herstellen. Als de pogingen mislukken kan men tijdelijk een stoma krijgen.

Uit onderzoek blijkt dat zo'n 80% van de transvrouwen na de operatie een orgasme kunnen bereiken.

Bij sommige transvrouwen worden vaak meerdere ingrepen gedaan die men ook onder esthetische plastische chirurgie zou kunnen indelen. Voorbeelden hiervan zijn aanpassingen aan kin en de adamsappel.

Procedure bij non-binaire mensen (MX, VX, MTX, FTX)

Non-binaire mensen voelen zich noch man, noch vrouw. Non-binaire mensen kunnen sinds 2020 bij Nederlandse genderteams steeds vaker zelf kiezen welke genderbevestigende behandelingen die tot hun beschikking staan zij wel of niet willen ondergaan.

Medische voorwaarden

Aangezien bovenstaande operaties erg zwaar zijn en vaak risico's met zich meebrengen, heeft de arts vaak een aantal eisen. Zo mag de patiënt geen overgewicht hebben (BMI > 30) en mag de patiënt niet roken. Dit is om de kans op verstoppingen of afsterving van de bloedvaten te voorkomen. Verder zijn deze operaties in Nederland pas mogelijk na een intensief medisch traject van gemiddeld twee jaar, waarbij eerst gesprekken plaatsvinden met de psycholoog en later geslachtshormonen worden gebruikt.

Nederland

Tot 2016 werd de transgenderzorg in Nederland voornamelijk aangeboden door Amsterdam UMC (voorheen VUmc, Kennis- en zorgcentrum genderdysforie (KZcG)). Daarnaast werd een veel kleiner aantal personen behandeld door het UMCG in Groningen. In 2018 meldde de regering in antwoord op Kamervragen dat de wachttijden toenamen omdat de aanzienlijke capaciteitsgroei die de voorgaande jaren was gerealiseerd bij de gendercentra van het VUmc en het UMCG de sterke en aanhoudende toename van zorgvragen niet meer kon bijbenen. Het Amsterdam UMC en UMCG bieden een integraal aanbod van psychologische, endocrinologische en chirurgische zorg. Vanaf ongeveer 2015 ontstond er een groter aanbod van zorgaanbieders die zich richtten op deelaspecten, zoals alleen de psychologische zorg of alleen de chirurgische zorg. Volgens een rapport van de Nederlandse overheid zijn er in 2022 veertien aanbieders van psychologische zorg, veertien van endocrinologische zorg en vier klinieken, naast Amsterdam UMC en UMCG, die operaties uitvoeren. Sommige van deze klinieken of ziekenhuizen beperken zich tot borstoperaties of richten zich op specifieke doelgroepen, bijvoorbeeld jongeren. Naast Amsterdam UMC en UMCG biedt onder andere de Medische Kliniek Velsen sinds 2020 ook geslachtsaanpassende operaties voor man-naar-vrouw- en vrouw-naar-mantransgenders. Ondanks deze toename van capaciteit blijven de wachttijden nog hoog. Daarom kiezen sommige transgender personen voor een behandeling in bijvoorbeeld Thailand, Duitsland, België, Engeland of Canada. Omdat een volledige vergoeding vanuit de zorgverzekering hiervoor niet altijd mogelijk is, en er meer aanbod voor chirurgische behandelingen in Nederland komt, neemt dit aantal af.

Zie ook

• Genderteam
• World Professional Association for Transgender Health