Fentanyl is een morfinomimeticum, een stof met een werking analoog aan die van morfine. Het werkt echter vele malen sterker dan morfine (op gewichtsbasis ca. 80 maal). Het wordt in de geneeskunde toegepast als een sterk werkende pijnstiller tijdens operaties, waarvan de effecten redelijk kort aanhouden en waarvan de werking zo nodig snel kan worden opgeheven door toediening van de antagonist naloxon. Het middel werd in 1960 gericht gesynthetiseerd door Paul Janssen.

De stof is opgenomen in de lijst van essentiële geneesmiddelen van de Wereldgezondheidsorganisatie.

Toediening

In de chronische pijnbestrijding wordt het in de vorm van pleisters gebruikt waaruit het langzaam en geleidelijk vrijkomt en via de huid wordt opgenomen. Dergelijke pleisters (vaak incorrect als 'morfinepleisters' aangeduid) hoeven maar om de drie dagen te worden vervangen. Een nadeel is dat het na het opplakken enige uren duurt voor deze pleisters werken en dat het effect na verwijderen van de pleister nog enige uren aanhoudt.

Naast de pleisters is er een scala aan andere toedieningsvormen zoals zuigtabletten, neusspray en oromucosale tabletten.

Er zijn een aantal fentanylanalogen gesynthetiseerd die deels een ander werkingsprofiel hebben:

alfentanil (Rapifen), een ultrakort (5-10 min.) werkend opioïde analgeticum;
sufentanil (Sufenta), een zeer krachtig werkend middel (10-15 x sterker dan fentanyl)
remifentanil (Ultiva), hedendaags het kortst werkende opioïde,
carfentanil, een zeer sterk middel dat wordt gebruikt in de veterinaire geneeskunde om grote dieren mee te verdoven; 10 mg is voldoende voor een volwassen olifant. Het werkt ca. 10.000 x zo sterk als morfine.

Naast de bovengenoemde fentanylderivaten worden er in de operatiekamer door anesthesiologen nog andere opioïden en opiaten gebruikt, zoals pethidine, piritramide, methadon en morfineanalogen.

Interacties

Gelijktijdige toediening van geneesmiddelen die de CYP3A4-activiteit induceren, kan de werkzaamheid van fentanyl verminderen.

Veiligheid na gebruik

De pleisters bevatten een overmaat aan werkzame stof. Zo bevat de fentanyl-100 pleister 16,8 mg fentanyl, waarvan het 0,1 mg (100 μg) per uur afgeeft. Verder zijn er pleisters die gedurende drie dagen 12, 25, 50 of 75 μg per uur afgeven. Een injectie fentanyl bevat slechts 50 μg/ml. Op 17 juni 2014 gaf de Nederlandse registratieautoriteit nogmaals een waarschuwing uit over het niet correct vernietigen van ongebruikte fentanyl-pleisters.

Geschiedenis

Fentanyl werd ontwikkeld door Paul Janssen in 1959 en gecommercialiseerd door zijn bedrijf Janssen Pharmaceutica.
Bij het beëindigen van de gijzeling in het Doebrovkatheater in Moskou in 2002 werden carfentanil en remifentanil gebruikt. Carfentanil is circa 125 maal krachtiger dan fentanyl, remifentanil ongeveer even krachtig. Beide hebben een hoge therapeutische index, wat een hoge veiligheidsmarge zou impliceren tussen een effectieve dosis en een dodelijke dosis. Via het ventilatiesysteem zijn de stoffen in aerosolvorm binnengebracht. Daarbij kwamen 129 van de 850 gegijzelden en 38 van de 39 gijzelnemers door verstikking om.
Muzikant Prince overleed in april 2016 door een overdosis fentanyl, denkend dat hij pijnstiller Vicodin nam. De Vicodin was illegale namaak en bevatte fentanyl.
In 2017 stierf Tom Petty aan een cocktail van pijnstillers van onder andere fentanyl en oxycodon.
Zanger-rapper Lil Peep, verslaafd aan Xanax, overleed in november 2017 aan met fentanyl vervuilde, illegaal geproduceerde Xanax.
In 2018 stierf Mac Miller aan een onopzettelijke overdosis fentanyl, cocaïne en alcohol.
In 2022 overleed de Amerikaanse rapper Coolio aan een overdosis fentanyl.
In de Verenigde Staten vielen in 2016 ruim 20.000 doden door fentanyl-gebruik. Dat was meer dan de ruim 15.000 heroïne-doden. De DEA spreekt inmiddels van een mondiale bedreiging.

Zie Opioïdencrisis voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Wetgeving in Nederland

Fentanyl en verwante verbindingen vallen onder de bepalingen van de Opiumwet.

Drugsmisbruik

Sinds 2006 neemt in de VS het misbruik van fentanyl in diverse vormen toe. In een rapport van de CDC wordt gesproken van 1000 sterfgevallen tussen 2005 en 2007. De meeste gevallen werden geregistreerd in Chicago, Philadelphia en Detroit. In 2014 waren er 4.200 doden. Ook het Canadese Vancouver staat geregistreerd voor een hoog aantal verslaafden. Voorlopige gegevens laten zien dat fentanyl de oorzaak was van een groot deel van de naar schatting 59.000 tot 65.000 drugsgerelateerde sterfgevallen in het jaar 2016 in de VS. In de wijk Montgomery County was in januari en februari 2017 99 van de 100 drugsgerelateerde sterfgevallen fentanyl of een analoog de oorzaak. Volgens de New York Times stierven door misbruik van fentanyl alleen al in Long Island in 2016 ten minste 220 mensen.

Een reden voor de hoge sterftecijfers bij toepassing van fentanyl is de extreem hoge effectiviteit en lage therapeutische breedte (LD50 ∶ ED50 = 277, in tegenstelling tot 25.211 voor sufentanil). Fentanyl kan reeds in een hoeveelheid van 2 mg voor een volwassene met een normaal gewicht fataal zijn. Fentanyl wordt steeds meer gebruikt voor het versnijden van heroïne. Als de fentanyl niet goed door de heroine verspreid wordt, treden dodelijke hotspots met fentanyl op. Fentanyl, dat versneden ofwel direct op de zwarte markt verkocht wordt, komt deels uit legale farmaceutische en deels uit illegale productie.

Door het veranderen van resten in het fentanylmolecuul wordt een rij van verschillende designerdrugs gesynthetiseerd, zoals methylfentanyl en benzylfentanyl

Zie ook

Bronnen, noten en/of referenties

Zie de categorie Fentanyl van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

Ethers:	di-ethylether · vinylether
Cfk's:	chloroform · desfluraan · enfluraan · halothaan · isofluraan · methoxyfluraan · sevofluraan · trichloorethyleen
Barbituraten:	hexobarbital · methohexital · narcobarbital · natriumthiopental · pentothal
Opioïden:	alfentanil · codeïne · fentanyl · heroïne · methadon · pethidine · remifentanil · sufentanil · tramadol
Overig:	droperidol · esketamine · etomidaat · gammahydroxyboterzuur · ketamine · lachgas · propanidid · propofol